manag, -îg (daneben menîg), pron.-adj.,
seit dem 8. Jh. in Gl. und B, BB, C, DH, FB, G,
GA, GB, I, KG, LB, MB, MF, MH, MPs, N,
Npg, O, OT, Ph, RB, T, W, WB, WH: ‚manch,
viel, gewaltig, groß, (pl.) viele (verschiedene),
zahlreiche, vielfältig, zahllos, (pl.) viele Men-
schen, die Leute, vieles; abundans, aliquan-
tus, complures, copiosus, creber, diversum [=
in manîga wîs], innumerabilis, innumerus, mil-
le, millesimus, multifarie [= managen quitin],
multiplicare [= manage tuon], multitudo, mul-
tus, nonnullus, omnis, plerusque, plurimus,
plura [= manigîu ding], plus, quanti [= wio
manîge], quantuslibet [= swe manag], quan-
tum [= so manag], quantus, quot [= wio ma-
nîge], tantisper [= after so manigên], tantus
[= so manag], tot [= sô manîge], totidem [= sa-
ma manage, (so) manage], varii [= manage]‘
〈Var.: -ac(h), -ak-, -eg-, -ec-, -ik, -ich〉. – Mhd.
manec, manic, menic (-g-) ‚viel, manch, viel-
fach‘, frühnhd. man(n)ig, malch, manch, mang,
mänlich, meng ‚unquantifiziert viele, vieles, je-
der(mann), manche, manch einer, einige‘, nhd.
manch ‚der eine oder andere, einige, etliche‘
(das ehemals vorhandene -g ist in nhd. man-
nigfach ‚vielfältig‘, mannigfaltig [s. managfal-
tîg] noch bewahrt).
Ahd. Wb. 6, 206 ff.; Splett, Ahd. Wb. 1, 593 f.; Köbler,
Wb. d. ahd. Spr. 756; Schützeichel⁷ 214; Starck-Wells
397; Schützeichel, Glossenwortschatz 6, 255 f.; Seebold,
ChWdW8 205; ders., ChWdW9 564; Graff 2, 756 ff.; Le-
xer 1, 2026 f.; 3, Nachtr. 308; Frühnhd. Wb. 9, 1774 ff.;
Diefenbach, Gl. lat.-germ. 371 (multitudo). 590 (tot,
totidem); Götz, Lat.-ahd.-nhd. Wb. 5 (abundans). 123
(complures). 158 (creber). 208 (diversus). 341 (innu-
merabilis, innumerus). 404 (mille). 405 (millesimus).
416 f. (multiplicare). 417 (multus). 496 (plurimus). 496 f.
(plus). 546 (quantus). 551 (quot). 653 (tantisper). 669
(tot, totidem). 696 (varius); Dt. Wb. 12, 1524 ff.; Kluge²¹
458; Kluge²⁵ s. v. manch; Pfeifer, Et. Wb.² 832.
In den anderen germ. Sprachen entsprechen:
as. manag ‚manch (ein), viel, reichlich, zahl-
reich, vielfältig, lang‘, mndd. man(n)ich, -ig,
men(n)ich, -ig ‚manch‘; andfrk. manag, früh-
mndl. menich, mndl. manech, man(n)ich,
men(n)ich, nndl. menig ‚manch, viel, mehr als
ein‘; afries. monich, manich, menich, nwest-
fries. mannich, mennich ‚manch‘; ae. manig,
maneg, monig, mænig, me. manī (auch ma-
nie, manige, manẹ̄, mange, moni[e], monei, mo-
nẹ̄, meni[e], meinẹ̄), ne. many ‚manch, viel‘;
aisl. mangr, nisl. mang(u)r, fär. mangur, adän.
mang, ndän. (mit angefügtem Artikel -en) man-
gen, nnorw. (bm.) mang, (nn.) mang ein,
aschwed. manger, nschwed. (mit angefügtem
Artikel -en) mången ‚manch‘ (die nordgerm.
Formen gehen wegen der Existenz der Ablei-
tung aisl. mengi ‚Menge, Schar‘ wohl nicht mit
Fischer 1909: 36 auf das Mndd. zurück), wo-
neben auch Formen mit wohl sekundärem -r-
erscheinen, nämlich aisl. margr, nisl., fär. mar-
gur, aschwed. margher, nschwed. dial. marg
‚manch‘; diese verdanken ihr -r- entweder dem
Einfluss des nachfolgenden -r (so J. Brön-
dum-Nielsen, AphS 6 [1931], 209 ff.) oder dem
Einfluss der Kompar.form meir ‚mehr‘ (so F.
Holthausen, ZVSp 74 [1956], 243) (dass margr
zu nisl. mor ,Staub, Schwarm, Menge‘ gehört –
so Falk-Torp, Norw.-dän. et. Wb. 1, 695 –, ist
dagegen weniger wahrscheinlich [vgl. A. M.
Sturtevant, ScS 23 (1951), 60 ff.]); got. manags
‚mancher, viel‘: < urgerm. *manaǥa- neben
*maniǥa-. Dabei gehen die Formen mit -e- in
der Stammsilbe auf i-Umlaut zurück, während
die Formen mit -a- in der Stammsilbe und -i- im
Suff. auf späterem Suff.austausch beruhen.
Entgegen früherer Ansicht (vgl. Thomsen
1870: 156) ist finn. moni ‚mancher‘ (samt wei-
teren Entsprechungen in den ostseefinn. Spra-
chen) nicht aus dem Germ. entlehnt (vgl. dazu
Kylstra, Lehnwörter 2, 266).
Fick 3 (Germ.)⁴ 309; Kroonen, Et. dict. of Pgm. 352;
Tiefenbach, As. Handwb. 257 f.; Sehrt, Wb. z. Hel.²
362 f.; Berr, Et. Gl. to Hel. 264; Wadstein, Kl. as. Spr.-
denkm. 206; Lasch-Borchling, Mndd. Handwb. 2, 1, 905;
Schiller-Lübben, Mndd. Wb. 3, 28; ONW s. v. manig;
VMNW s. v. menich; Verwijs-Verdam, Mndl. wb. 4,
1095. 1112. 1394 ff.; Franck, Et. wb. d. ndl. taal² 423;
Vries, Ndls. et. wb. 437; Et. wb. Ndl. Ke-R 334; Bout-
kan, OFris. et. dict. 269; Hofmann-Popkema, Afries. Wb.
336; Richthofen, Afries. Wb. 934 f.; Fryske wb. 13, 116 f.;
Dijkstra, Friesch Wb. 2, 145; Holthausen, Ae. et. Wb.
214; Bosworth-Toller, AS Dict. 668; Suppl. 631; Suppl.
2, 46; eMED s. v. manī adj. and n.; eOED s. v. many adj.,
pron., n., adv.; Vries, Anord. et. Wb.² 378 f. 384; Jóhan-
nesson, Isl. et. Wb. 666; Fritzner, Ordb. o. d. g. norske
sprog 2, 638. 650 f. 677; Holthausen, Vgl. Wb. d. Awest-
nord. 191 f. 194; Magnússon, Ísl. Orðsb. 602 f. 605;
Falk-Torp, Norw.-dän. et. Wb. 1, 695; Nielsen, Dansk et.
ordb. 279; Ordb. o. d. danske sprog 13, 941 ff.; Bjorvand,
Våre arveord² 715 f.; Torp, Nynorsk et. ordb. 410; NOB
s. vv. (bm.) mang, (nn.) mang ein; Hellquist, Svensk et.
ordb.³ 1, 677; Svenska akad. ordb. s. vv. mången, marg
adj.; Feist, Vgl. Wb. d. got. Spr. 343 f.; Lehmann, Gothic
Et. Dict. M-20; Kylstra, Lehnwörter 2, 265 f.
Urgerm. *manaǥa- (neben *maniǥa-) hat ver-
gleichbare Bildungen im Slaw. und Kelt.: aksl.
mъnogъ, nruss. mnógij, ukrain. (adv.) mnóho,
tschech., slowak. mnohý, poln. mnogi, serb.,
kroat. mnȍgī, slowen. mnǫ̑g, bulg. (adv.)
mnógo, osorb. mnohi, ndsorb. młogi ‚man-
cher‘, (adv.) ‚viel‘ < urslaw. *mъnogъ; air. me-
nic, mir. meinic(c), mkymr., nkymr. mynych,
mkorn. menouch, nkorn. menough ‚oft‘ < ur-
kelt. *menekki-.
Die einzelnen Formen sind unter folgenden An-
nahmen vereinbar: 1. In den einzelnen Sprach-
zweigen existieren drei unterschiedliche Ab-
laute (o-Stufe im Germ., Schwundstufe im
Slaw. und e-Stufe im Kelt.); 2. Die Wz. *men-
ist mit einem voreinzelsprachlichen Suffix
*-o/egh- weitergebildet; 3. Im Kelt. ist die Bil-
dung expressiv.
Obwohl weitere Anschlüsse fehlen, ist die An-
nahme, dass es sich in den drei Sprachzwei-
gen um ein Substratwort handele, das auch die
Grundlage für die ostseefinn. Wörter (s. o.) sei
(vgl. D. Boutkan, HS 111 [1998], 124 f.; P.
Schrijver, in Carpelan 2001: 422), letztendlich
nicht beweisbar. Auch die Bed. des Wortes
spricht gegen ein Substratwort.
Walde-Pokorny 2, 268 f.; Pokorny 730; Trautmann, Balt.-
Slav. Wb. 189; Trubačëv, Ėt. slov. slav. jaz. 20, 229 ff.;
Derksen, Et. dict. of Slav. 334; Bezlaj, Et. slov. slov. jez.
2, 190; Snoj, Slov. et. slov.² 408; Vasmer, Russ. et. Wb.
2, 143; ders., Ėt. slov. russ. jaz. 2, 633 f.; Schuster-Šewc,
Hist.-et. Wb. d. Sorb. 937; Fick 2 (Kelt.)⁴ 210; Matasović,
Et. dict. of Proto-Celt. 265; Vendryes, Lex. ét. de l’irl.
anc. M-37; Dict. of Irish M-84; Dict. of Welsh 3, 2540. –
R. Lühr, Sprachw 10 (1985), 295; dies. 2000: 249.
RS