n adv., konjunkt., interj., öfters im Abr
und zahlreichen weiteren Gl., I, T, OT, B, GB,
H, MF, MH, O, APs, C, Ch, E, FP, L, RB, LBS,
LN, BB, Prs A/B/C, Ps 138, TV, GGB I, BaGB/
WeGB, BGB III, GPfWü, WeGB II, MGB,
NBo, NCat, NMC, Ni, Ns, Nps, Npg, Npw und
WH: ‚nun, jetzt, eben erst, (jetzt) eben, gerade,
soeben, kürzlich, unlängst, nunmehr; daher,
deswegen, folglich, also, nun aber, nun also,
nun auch, denn fürwahr, demnach, nun aber,
dennoch, trotzdem, gleichwohl, tatsächlich; ad-
huc, atqui(n), autem, cum, enim, ergo, etenim,
ex hoc nunc, hāctenus, hinc, huc, iam, igitur,
itaque, item, modo, nam eccum, nam vero,
namque, num, nunc, nuper, sed, tamen, tenus
usque (nunc), tum, usque, ut, verum‘, imper.
nû! ‚sieh!, seht!, ecce; sie da!, wohlan!, en‘, in
den Verbindungen nû avur / avur nu / dar ist nu
,folglich, also, daher, deswegen; ergo, igitur‘,
nû jû ‚soeben, sofort; iam dudum, modo‘, nû
doh ‚schon seit langem; iam dudum‘, nû … doh
‚aber, aber doch, nun doch, atqui(n), sed; den-
noch, trotzdem, tamen; doch, jedoch, aller-
dings, vero‘, nû erist ‚endlich; iam tandem‘, nû
io ana ‚bereits, schon, eben jetzt; iam‘, nû mid-
dunt ‚seit kurzem, eben erst, gerade eben, jetzt
eben noch; dudum, iam modo, modo, nuper‘, nû
nâhûn ‚vor kurzem, nuper; gerade eben, proxi-
me‘, nû noh / joh nu / noh nu ‚bis jetzt, noch
(immer), auch jetzt noch; adhuc‘, nû sar ‚ge-
rade eben; iam dudum, modo‘, nû zi hande ‚so-
gleich; iam‘, nû zi mâle ‚nun freilich, für dies-
mal; quidem‘, nû erist ‚nun erst; iam tandem‘,
nû lango ‚vor langer Zeit; olim‘, nû ouh ‚nun
allerdings, iam vero; dagegen aber, at vero‘, nû
wesan ‚derzeit existieren, augenblicklich vor-
liegen; esse‘, nû inti iomêr ‚von nun an und für
immer; ex hoc nunc et usque in saeculum‘, nû
ist io giwisso ‚wahrlich, in der Tat; atqui(n)‘, nû
habên (zi) ‚nun noch tun müssen; superesse (ut
…)‘, nû heizan ‚nämlich nennen; consuescere
vocare‘, nû mag giskehan ‚vielleicht; forsan‘,
nû ist zi sagênne ‚nun, meine ich, ist zu sagen;
nunc reor demonstrandum est‘, nû zimit in guo-
temo zi wesanne ‚man sollte es gelassen hin-
nehmen; at vero non decet conturbari‘, avur nu
itaniuwes ‚von neuem, nochmals; denuo‘, bîdiu
nu ‚deshalb, deswegen; idcirco‘, daz nu ‚sofern
nur; dummodo‘, ecco nu ‚wie auch immer; es-
to‘, fon(a) nu ‚von nun an, künftig; a modo, ex
hoc, ex nunc‘, girehto nu ‚daher, demnach,
folglich; itaque‘, girehto diu dingu unzi nu ‚bis
jetzt; hāc usque‘, hinan frammort nu ‚darauf,
hierauf, ferner; dehinc‘, ibu nu ‚wenn nun auch,
si item; wenn aber, sin‘, inti nu ‚nun aber; ete-
nim‘, ni nu ‚nonne‘, noh nu – noh iomêr ‚jetzt
nicht – noch jemals, nie und nimmer; ne nunc
quidem – ne umquam‘, ouh … nu ‚daher, dem-
nach; itaque‘, ouh nu … inti ‚sowohl … als auch;
et… et‘, sâr nu ‚bald darauf, alsbald, mox de-
inde; jetzt gerade, nunc‘, unzan nu ‚bis jetzt;
hāctenus, usque nunc‘, wanta nu ‚da nun aber;
quandoquidem‘, daz sî nu so ‚das mag so sein;
esto‘, in allero kunnizalo diu nu ist inti quimit
‚in allen Generationen; in omni generatione et
generatione‘, fona disu nu ‚von jetzt an; a nu-
dius‘, imper. ecco nū̆! ‚nun gut!, esto!‘, nû sih,
sih nu, inti nu ‚sieh!, seht!; ecce!‘, nû girehto!
‚oh fürwahr!; oh!‘, nû werre got ‚bei Gott!; sed
quaeso te‘, wola nu! ‚wohlan!; age!‘, wolaga
nu! ‚wohlan denn!; oh!‘‚ sagê nu ‚sag doch!;
sed dic!‘, inti nu! ‚ei doch!, aber doch!, und
doch!; papae autem‘, nû west gisunde! ‚nun le-
be wohl!, aveto!‘, wolaga nu! ‚wohlan denn!,
papae‘, nû du ‚he da!; eia!‘, nû du nu ‚nun
denn!, age!‘, sê nu ‚sieh da!; ecce!, eccum!‘, in
der Frage nû na? ‚nun also?; igitur?‘, ist nu?
‚nun also?; ergo?‘, wâr ist nu ‚wo ist es nun?;
quid ergo?‘, waz nu ‚wie das?, wie denn?, was
denn (nun); quid igitur‘, jâ bî gote … ju nu? ‚ist
nicht etwa?; numquid non est‘, waz mugun wir
nu mêr? ‚was können wir nun noch ausrichten?;
vincimur‘ 〈Var.: nv, no〉. Das Nebeneinander
von kurz- und langvokalischen Formen exis-
tierte bereits im Urgerm./Uridg. (s. u.). Deshalb
ist die Annahme von Braune-Reiffenstein 2004:
§ 41 Anm. 1, dass -û in nû auf Dehnung des
ausl. Vokals in Einsilblern beruhe, nicht not-
wendig. – Mhd. n, mitunter im Bair. nuo,
nuon, spätmhd. nun adv., konjunkt. ‚nun, jetzt,
eben jetzt; da, als nun, während‘. Wohl wegen
der Kurzform nu wird nû nicht diphthongiert
(zu erwarten wäre *nau) (vgl. Paul 2007: § L
43). Das ausl. -n in nuon, nun geht wohl auf
die enklitische Negationspartikel -n(e) in ver-
neinten Sätzen zurück, deren Funktion wegen
der Aufgabe der doppelten Verneinung nicht
mehr erkannt wird (vgl. bei Hartmann von Aue
nune weint niht mêre ‚nun weint nicht mehr‘,
eigtl. ‚nun nicht weint nicht mehr‘; Pfeifer; Et.
Wb.² 935). Nhd. nun adv. ‚jetzt, augenblicklich,
eben, soeben, mittlerweile, heute, heutzutage‘,
pkl. ‚aber, jedoch, etwa, vielleicht, eben, halt,
also‘, als Konjunkt. veraltend, temporal mit
kausaler Tönung ‚nachdem, da‘, temporal ‚als‘.
Als Adv. bezeichnet nun u. a. die Gegenwart,
meist vor dem Hintergrund vergangener Ereig-
nisse, den gegenwärtigen Zeitpunkt, zu dem ein
bestimmter Zustand erreicht ist oder die Ge-
genwart im Kontrast zur Vergangenheit. Auch
in der Funktion als Partikel ist das Bedeu-
tungsspektrum von nun groß: U. a. drückt sie
im Aussagesatz einen Gegensatz zwischen Er-
wartung und eingetretener Wirklichkeit aus
oder die Einsicht, dass ein Tatbestand für un-
abänderlich gehalten wird; in einer Entschei-
dungsfrage schließt nun eine mögliche negative
Antwort ein. Dem Ausdruck von Nachdrück-
lichkeit dient nun in Verbindung mit Modal-
adverbien oder -partikeln. In isolierter Stellung
leitet es eine als wichtig erachtete Aussage oder
Frage ein. Die Kurzform nu ist in der adver-
biellen Fügung im Nu ‚sehr schnell‘ sowie dia-
lektal noch erhalten (z. B. schweiz., els., vor-
arlb., kärnt., lothr., luxem., thür., osächs., märk.,
mittelelb., schles., westf., ndd., lüneb., meckl.,
preuß.).
Ahd. Wb. 6, 1399 ff.; Splett, Ahd. Wb. 1, 679; Köbler,
Wb. d. ahd. Spr. 836; Schützeichel⁷ 241 f.; Starck-Wells
446. 827. 853; Schützeichel, Glossenwortschatz 7, 139 ff.;
Seebold, ChWdW8 225. 426. 503; ders., ChWdW9 632.
1097 f.; Graff 2, 976 ff.; Lexer 2, 117 f.; 3, Nachtr. 333;
Diefenbach, Gl. lat.-germ. 272 (hactenus). 310 (ita-
que). 365 (modo). 385 (nunc, nuper); Götz, Lat.-ahd.-
nhd. Wb. 13 (adhuc). 61 (atqui[n]). 142 (s. v. con-
suescere). 149 (s. v. conturbare). 178 (dehinc). 183 (de-
nuo). 214 (s. v. dudum). 216 (ecce). 225 (en). 227 (er-
go). 228 f. (s. v. esse). 230 (s. v. et, etenim). 233 (s. v.
ex). 273 (forsan). 287 (s. v. generatio). 299 (s. v. hāc,
hāctenus). 303 f. (hinc). 310 (iam). 311 (idcirco). 312
(igitur). 357 (itaque, item). 409 (modo). 415 (s. v. mox).
422 (s. v. nam). 436 (s. v. numquid, nunc). 437 (o). 448
(olim). 462 (s. v. papae). 547 (s. v. quid). 548 (s. v. qui-
dem). 549 (s. v. quis). 570 (s. v. reri). 599 (sed). 644
(s. v. superesse). 653 (tamen, s. v. tandem). 660 (s. v.
tenus). 680 (tum). 702 (s. v. vero). 704 (verum¹); Dt.
Wb. 13, 982 ff.; Kluge²¹ 516; Kluge²⁵ s. v. nun; Pfei-
fer, Et. Wb.² 935 f. – Schweiz. Id. 4, 630; Martin-Lien-
hart, Wb. d. els. Mdaa. 1, 749; Jutz, Vorarlberg. Wb. 2,
567 f.; Lexer, Kärnt. Wb. 200; Follmann, Wb. d. dt.-lothr.
Mdaa. 1, 387; Luxemb. Wb. 3, 237; Spangenberg, Thür.
Wb. 4, 913; Frings-Große, Wb. d. obersächs. Mdaa. 3,
310 f.; Bretschneider, Brandenb.-berlin. Wb. 3, 461 f.;
Kettmann, Mittelelb. Wb. 2, 1210; Mitzka, Schles. Wb.
2, 936; Woeste, Wb. d. westf. Mda. 187; Schambach,
Wb. d. ndd. Mda. 146; Kück, Lüneb. Wb. 2, 466; Wos-
sidlo-Teuchert, Meckl. Wb. 5, 136 f.; Riemann, Preuß.
Wb. 4, 148 f.
Ahd. n hat in allen drei germ. Sprachzwei-
gen direkte Entsprechungen: as. nū adv., kon-
junkt. ‚nun, jetzt, bereits, nun da, jetzt wo‘,
mndd. nū adv., konjunkt. ‚jetzt, nun, gegen-
wärtig, nun da‘; andfrk. nū adv., konjunkt. ‚nun,
jetzt, nun da‘, frühmndl. nu adv., konjunkt.
‚nun, jetzt, in diesem Moment; nun da‘, mndl.,
nndl. n(o)u adv., konjunkt. ‚dss.‘; afries. nū
adv., interj. ‚nun, jetzt, dann, danach, nun
denn‘, nwestfries. no adv., konjunkt., interj.
‚nun, jetzt, bereits, nun denn, nun da‘, sa-
terfries. nu adv. ‚nun, jetzt‘; ae. nū adv., kon-
junkt., interj. ‚nun, zu diesem Zeitpunkt, jetzt,
nun da, nun denn‘, me. nou adv. ‚nun, jetzt‘,
ne. now adv., konjunkt., interj., subst. ‚nun,
jetzt; nun da, weil; jetzig; das Jetzt‘; aisl. nú
adv. ‚nun, jetzt‘, nisl. nú adv., konjunkt. ‚nun,
jetzt, zu dem Zeitpunkt, da‘, fär. nú adv. ‚jetzt,
zu diesem Zeitpunkt, nun‘, ndän. nu, nnorw.
no adv. ‚jetzt, im Augenblick, nun‘, subst.
‚Augenblick, jetziger Zeitpunkt‘, norn. nu adv.
‚jetzt‘, aschwed., nschwed. nu adv., konjunkt.
‚nun, jetzt, da‘; got. nu adv., konjunkt. ‚nun,
nun da‘. Die germ. Wörter gehen einerseits auf
eine Vorform urgerm. *nū adv. ‚nun, jetzt‘ zu-
rück, andererseits deuten die kurzvokalischen
Belege auf urgerm. *nu.
Die langvokalischen Adv. könnten auch auf Einsilb-
lerlängung beruhen (so Brunner 1965: § 137, 1). In die-
sem Fall müsste die kurzvokalische Var. ererbt sein. Da
jedoch nū deutlich häufiger als nu belegt ist, ist diese
Annahme eher unwahrscheinlich (s. u.).
Daneben stehen mit ae. nū-na adv. ‚nun, jetzt‘
und nisl. nú-na Weiterbildungen mit dem Suf-
fix urgerm. *-nē (vgl. z. B. aisl. hér-na ‚hier‘,
svá-na ‚so‘, ahd. fona ‚von, aus, fern, weg‘), das
auf das Adverb uridg. *neh₁ ‚auf jene Weise,
so‘ (~ gr. νή ‚gewiss‘; vgl. LIPP 2, 62) zurück-
geht.
Fick 3 (Germ.)⁴ 298; Kroonen, Et. dict. of Pgm. 392;
Tiefenbach, As. Handwb. 294; Sehrt, Wb. z. Hel.² 417 f.;
Berr, Et. Gl. to Hel. 303; Wadstein, Kl. as. Spr.denkm. 212;
Lasch-Borchling, Mndd. Handwb. 2, 1, 1120 f.; Schiller-
Lübben, Mndd. Wb. 3, 206; ONW s. v. nū; VMNW s. v.
nu; Verwijs-Verdam, Mndl. wb. 4, 2561 ff.; Franck, Et.
wb. d. ndl. taal² 464; Suppl. 117; Vries, Ndls. et. wb. 477;
Et. wb. Ndl. Ke-R 438 f.; Boutkan, OFris. et. dict. 292;
Hofmann-Popkema, Afries. Wb. 359; Richthofen, Afries.
Wb. 956; Fryske wb. 14, 202 ff.; Dijkstra, Friesch Wb. 2,
204; Fort, Saterfries. Wb. 139; Holthausen, Ae. et. Wb.
239; Bosworth-Toller, AS Dict. 727; Suppl. 655; Suppl.
2, 49; eMED s. v. nou adv.; Klein, Compr. et. dict. of the
Engl. lang. 2, 1059; eOED s. v. now adv., conj., n.¹, adj.;
Vries, Anord. et. Wb.² 412; Jóhannesson, Isl. et. Wb. 688.
697; Fritzner, Ordb. o. d. g. norske sprog 2, 773; Holt-
hausen, Vgl. Wb. d. Awestnord. 211; Magnússon, Ísl.
Orðsb. 675; Falk-Torp, Norw.-dän. et. Wb. 1, 773; Niel-
sen, Dansk et. ordb. 304; Ordb. o. d. danske sprog 14,
1386 ff.; Bjorvand, Våre arveord 677 f.; Bjorvand, Våre
arveord² 820 f.; Torp, Nynorsk et. ordb. 460; NOB s. v.
no; Jakobsen, Et. dict. of the Norn lang. 1, 621; Hellquist,
Svensk et. ordb.³ 1, 707 f.; Svenska akad. ordb. s. v. nu;
Feist, Vgl. Wb. d. got. Spr. 380; Lehmann, Gothic Et.
Dict. N-29. – Lühr 2000: 134.
Auch in den idg. Einzelsprachen steht neben ei-
ner kurzvokalischen eine langvokalische Form.
Dabei geht einzelsprachlich *nū auf eine uridg.
Modalbildung mit Suffix -h₁ zurück, während
in den kurzvokalischen Bildungen voreinzel-
sprachliche Enklise im Nebenton vorliegt: ai.
n, nú adv. ‚nun, jetzt, soeben‘; jav., aav. nū
adv. ‚jetzt, nun‘; gr. νυ pkl. ‚also, nun‘ (selten
adv.); in lat. nūper adv. ‚neulich, vor kurzem‘;
alb. nu adv. ‚wann‘; apreuß. -nu in teinu (ein-
mal teinū) ‚nun, jetzt‘ (das KVG entspricht lit.
taῖ, teῖ adv. ‚da, dann‘), lit. nù ‚nun, jetzt‘, lett.
nu ‚nun‘; russ. nú interj. ‚nun denn‘, slowen.
nȕ interj. ‚wohlan‘, tschech. nu interj. ‚dss.‘,
ndsorb., osorb. nu interj. ‚wohlan‘; air. nu adv.
‚jetzt, kürzlich‘, kymr. nu adv. ‚dss.‘, gall. nu
adv. ‚dss.‘; heth. nu pkl. ‚und, aber‘, pal. nu pkl.
‚und, aber‘, nū adv. ‚jetzt‘; toch. B no pkl.
‚aber, jedoch‘, toch. A nu pkl. ‚dss.‘. Die Mo-
dalendung -h₁ bei idg. Adv. ist eine erstarrter
Instr.; vgl. LIPP 1, 127.
Der bei idg. Adv. verbreitete erstarrte Akk. auf
*-m ist auch bei diesem Wort bezeugt: gr. νυν
enklit. pkl. ‚nun‘, νῦν adv. ‚nun, jetzt, da‘; lat.
nunc adv. ‚nun, jetzt‘ (erweitert mit der hic-et-
nunc-Pkl. urit. *-ke); lat. num ‚etwa‘, nū-diūs-
adv. ‚es ist nun der Tag X‘ (< *nunc-diūs-)
(z. B. in nū-diūs-tertius ‚es ist nun der dritte
Tag‘). Im Balto-Slaw. tritt außerdem eine Wei-
terbildung mit der Pkl. uridg. *nai ‚fürwahr‘ (~
gr. ναί ‚fürwahr‘, toch. B nai ‚dss.‘) auf: lit.
nūnaῖ adv. ‚jetzt‘; aksl. nyně, nъně adv. ‚jetzt‘,
russ. nýne adv. ‚jetzt, heute‘, atschech. nenie
adv. ‚jetzt‘, tschech. nyní adv. ‚dss.‘, ukrain.
nýni adv. ‚dss.‘, poln. ninie adv. ‚dss.‘.
Npers. nūn ‚nun, jetzt‘, pashto nәn ‚heute‘, lit.
nn ‚nun, jetzt, heute‘ und kluw. in nā-nūn
‚jetzt‘ setzen mit adverbialem -n uridg. *núh₁-n
voraus.
Die Herleitung der langvokalischen Varianten
aus Einsilblerdehnung ist angesichts der deut-
lich häufigeren Bezeugung des langvokalischen
Adverbs in den idg. Einzelsprachen sowie der
klaren Verteilung von gr. νυν als satzeinleitende
Pkl. einerseits und νῦν als Zeitadverb anderer-
seits unwahrscheinlich: Der Verlust der tempo-
ralen Bedeutung eines Adv. geht nämlich oft
mit Enklise des Adv. einher.
Schließlich ist das Adv. uridg. *nú Ausgangs-
punkt für das Adj. uridg. *neu̯-(i̯)o- ‚neu‘ (s.
niuwi, niun).
Walde-Pokorny 2, 340; Pokorny 770; LIPP 2, 577 ff.;
Mayrhofer, KEWA 2, 175; ders., EWAia 2, 52 f.; Bar-
tholomae, Airan. Wb.² 1088 f.; Horn, Grdr. d. npers. Et.
236; Morgenstierne, Et. voc. Pashto 57; Frisk, Gr. et. Wb.
2, 325; Chantraine, Dict. ét. gr.² 729; Beekes, Et. dict. of
Gr. 2, 1025; Walde-Hofmann, Lat. et. Wb. 2, 187. 190;
Ernout-Meillet, Dict. ét. lat.⁴ 449. 450; de Vaan, Et. dict.
of Lat. 418; Körting, Lat.-rom. Wb.³ Nr. 6609; Meyer-
Lübke, Rom. et. Wb.³ Nr. 5987 (nūdiūstertius); Wartburg,
Frz. et. Wb. 3, 179; Orel, Alb. et. dict. 301; Trautmann,
Balt.-Slav. Wb. 201; Trubačëv, Ėt. slov. slav. jaz. 26,
61 f.; Derksen, Et. dict. of Slav. 360; Et. slov. jaz. sta-
roslov. 556; Bezlaj, Et. slov. slov. jez. 2, 229; Snoj, Slov.
et. slov.² 452; Vasmer, Russ. et. Wb. 2, 232; ders., Ėt.
slov. russ. jaz. 3, 91; Schuster-Šewc, Hist.-et. Wb. d.
Sorb. 1024; Olesch, Thes. ling. drav.-polab. 1, 663 f.;
Derksen, Et. dict. of Balt. 338; Fraenkel, Lit. et. Wb. 1,
509 f.; Smoczyński, Słow. et. jęz. lit. 429; ALEW 2, 713;
Mühlenbach-Endzelin, Lett.-dt. Wb. 2, 752; Karulis,
Latv. et. vārd. 1, 631; Trautmann, Apreuß. Spr.denkm.
447 f.; Mažiulis, Apreuß. et. Wb.² 907; Fick 2 (Kelt.)⁴
196; Matasović, Et. dict. of Proto-Celt. 294 f.; Dela-
marre, Dict. gaul.³ 200; Vendryes, Lex. ét. de l’irl. anc.
N-23; Dict. of Irish N-66; Dict. of Welsh 3, 2599;
Kronasser, Etym. d. heth. Spr. 2, 125; Kloekhorst, Et.
dict. of Hitt. 607; CHD L-N 460 ff.; Windekens, Lex. ét.
tokh. 75; Adams, Dict. of Toch. B² 369 f.
MK/LS